(Marmara Üniversitesi Ekonometri Bölümü 2002-2003 dönemi Türkçe dersi notlarıdır.)
DİL (LİSAN)
- Dil sürekli değişir, doğar, ölür. Toplumlar arasında iletişim sağlar. Bir varlıktır.
- Bir dilin en küçük birimi 'ses'tir. Harfler sesler için kullanılan sembollerdir. Harflerle dilin kuralları arasında bağlantı yoktur.
- Dil inkılabının mimarı edebiyatçılar, harf inkılabının mimarı ise devlet adamlarıdır.
- Dilbilimciler kural koymaz, var olan kuralları tespit edip adlandırırlar.
- Dille ilgili bazı bilgilere kutsal kitaplardan ulaşılabilir.
- Kelime köküne yapım eki eklenerek yeni kelimeler oluşturulabilir.
- Düşünce anadillerle olur.
- Yöreler arasında şive farklılıkları olabilir.
Bir milleti ifade eden özelliklerin tümüne birden kültür denir. Coğrafya ise kültürün bir parçasıdır ve kültür üzerinde etkilir. Müzik, tarih, mimari, genel olarak tarihsel birikimlerin tümü kültürün parçalarındandır.
Kültür farklılıkları milletin diline yansır. Kültürdeki her şey dilde de yer alır. Farklı bir dil öğrenilirken o dili konuşan milletin kültürü de öğrenilir, kimi zaman öğrenen kişi tarafından benimsenebilir. Dil öğrenimi kültür değişimine de neden olabilir.
Dil, kültürü geçmişten geleceğe taşır. Milleti bir arada tutan şey dil ve kültürdür.
YANLIŞ KULLANILAN KELİMELER
Günümüzde bazı kelime genellikle yanlış kullanılıyor. Birçok kitapta ve yayında bu görülmektedir. Bu konuda son söz ise Türk Dil Kurumuna aittir ve kurumun güncel bir imla kılavuzuna başvurmak gerekir.
| YANLIŞ | DOĞRU | YANLIŞ | DOĞRU | |
| sarmısak | sarımsak ("sarımsı ak") | espiri | espri | |
| kontür | kontör | bir biri | birbiri | |
| bisküit | bisküvi | bir çok | birçok | |
| sandüviç | sandviç | bir kaç | birkaç | |
| şarz | şarj | birşey | bir şey | |
| katl | katil | herşey | her şey | |
| bazan | bazen | herhalde | her halde | |
| egzost | egzoz | büyük baş | büyükbaş | |
| poaça | poğaça | büyükanne | büyük anne | |
| şohben | şofben | büyükbaba | büyük baba | |
| makina | makine | tabii | tabi (doğrulama anlamında ise) |
YERYÜZÜNDEKİ DİLLER VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ
Tüm diller bir dil ailesine mensuptur. Türkçe ise Altay dil ailesindendir. Dil ailelerinde köken ortaklığı vardır.
YAPI BAKIMINDAN DİLLER
1) Eklemeli diller: Türkçe.2) Tek heceli diller: Çince, Japonca.
3) Çekimli diller: Arapça, Fransızca, Hint-Avrupa Dilleri.
(Düzeltildi: Ziyaretçi bir hocamızın saygıdeğer uyarıları dolayısıyla İngilizceyi Eklemeli Diller grubundan kaldırdık.
* İngilizce, ek kullanır, ancak sözcük türetme karakteri eke dayanmaz.
* Hint-Avrupa Dilleri, çekimli diller kategorisindedir.)
Türkçede ses yazımı esastır. Tek heceli dillerde ise heceler ayrı olarak yazılır.
Türkçeye yapı ve köken bakımından en yakın dil Moğolcadır.
Türkçede ön ek yoktur. Dilimiz sondan eklemelidir. (“Oto” ön eki dilimize sonradan giren bir ön ektir ve benimsenmiş olup kullanımı yanlış değildir.)
Bir ifadenin ek olabilmesi için her zaman aynı şekilde yazılması gerekir. Türkçede ön ek yerine bazı pekiştirme ifadeleri vardır:
yem-yeşilsap-sarıkap-karaap-akpes-pembe
gibi kelimeler için öndeki ekler pekiştirme ifadesi olarak kabul edilir. Zira görüldüğü gibi bu eklerin hiçbiri aynı harflerden oluşmuyor.
TÜRK DİLİNİN GELİŞİMİ VE TARİHİ DEVİRLERİ
Eski Türkçe (ms. 7-13. yy.) (Göktürk, Uygur)
- Kuzey-Doğu Türkçesi
- Kuzey (Kıpçak) Türkçesi
- Doğu (Özbek) Türkçesi
- Batı Türkçesi
- Eski Anadolu Türkçesi (13.-15. yy.)
- Osmanlı Türkçesi (15.-20. yy.)
- Türkiye Türkçesi (1908’de Meşrutiyet ile başlar.)
AĞIZ ŞİVE LEHÇE
Ağız: Ülke içinde aynı dilin farklı konuşma şekilleridir. Yörelere göre söyleyiş farklılıkları vardır ama yazılış aynıdır. Ayrıca bazı isimler farklı kelimelerle ifade edilebilir. (kız yerine kızan, yüzmek yerine çimmek gibi.)
Şive: Bir dilin, tarih içerisinde takip edilebilen dönemlerinde ayrılabilen kollarıdır.
Lehçe: Dilin tarih içerisinde takip edilemeyen dönemlerinde ayrılmış kollarıdır. (Çuvaş ve Yakut Türkçeleri gibi.)
Günümüzde ağız, şive ve lehçe gerçek anlamlarını kaybetmiştir ve bunlar genel olarak lehçe şeklinde adlandırılmaktadır.
Dili koruyan şey yazıdır. Fakat dilde gerçekleşen değişiklikler yazıya hemen yansımaz.
YABANCI DİLLERDEN GELEN KELİMELER
Yabancı dillerden alınan kelimelerin kabul görmesi için üç şey gerekir:
Zaman: Kelime ancak zaman içinde yaygınlaşabilir.
Kısalık, uzunluk: Kelimenin mümkün olduğu kadar kısaltılması gerekir. Tabii birleşik kelime de kullanılabilir.
Anlam: Yeni karşılığın anlamı işlevle doğrudan ilgili olmalıdır.
ÖRNEK KARŞILIKLAR
Dilimize girebilecek yabancı kelimelere karşılıklar verilirken tanım yapmaktan ve tarif etmekten kaçınmak gerekir. (Örneğin ‘buzdolabı’ adının buz ile dolu bir dolap yerine, bize yiyeceklerimizi sakladığımız ev eşyamızı anımsatması gibi.)
Aşağıdaki tabloda bulunan bazı örnek karşılıklar TDK kaynaklarından alınmıştır.
| yabancı kelime | karşılık |
| klima | iklimlendirici |
| fotokopi | tıpkı çekim, fotokopya |
| sit-com | durum komedisi |
| zapping | geç geç |
| leasing | kiralama |
| broker | aracı |
| rötar | gecikme |
| bodyguard | koruma (görevlisi) |
| makroekonomi | bütüncü ekonomi |
| mikroekonomi | birimci ekonomi |
| parametre | değişken. |
| portföy | cüzdan, el. (TDK “cüzdan” olarak öneriyor. Ekonomideki karşılığı bence "el" olabilir.) |
| asimptot | tanımsızlık doğrusu/çizgisi/teğeti. (TDK kaynaklarında bir karşılık bulamadım. Ben bu karşılığı veriyorum.) |
| standart | genellik. (TDK standart kelimesini benimsemiş görünüyor. Türkçe hocamız TDK’ya uyma mecburiyetinde olduğumuzu söylese de “genellik” karşılığını kullanmamızda bir sakınca yoktur her halde!) |
| anchorman, ceo | ana haber sunucusu, ilk adam. (Bu kelimeye “ilk adam” karşılığını veriyorum. TDK’nın uygun gördüğü “ana haber sunucusu” bence iyi olmamış. Bu karşılık “ceo” için de kullanılabilir. Ama tabii ki TDK’ya uymak zorundayız.) |
NOKTALAMA İŞARETLERİ
1) Tarih ve saat yazarken araya yalnızca nokta koyulur.23.12.2002 20.00 (“:” işareti olmamasına dikkat)
23 Aralık 2002
2) Deyimleşen bazı kısaltmalarda harfler arasında nokta kullanılmaz. (Bunlar günlük dilde neredeyse kısaltma yerine normal bir isim gibi kullanılıyorlar.)
TBMM, DSİ, TEK
3) Tamamı büyük harfle yazılan kısaltmalara ek gelirken okunuş esas alınır. Küçük harfle yazılanlar için ise kısaltmanın açılımı esas alınmalıdır.TEK’in
DSİ’nin
ASELSAN’ın
kg.ın
cm.nin
4) Kabul ve ret sözlerinden sonra virgül kullanılır.Hayır, bugün kimse gelmedi.
Tabi, bugün geldi.
5) Hitaplardan sonra virgül kullanılır.Arkadaşlar, dilini bilmeyen bir millet yok olmaya mahkumdur!
Sevgili arkadaşım, ...
6) Ara sözler iki virgül ya da iki tire arasına alınır. Her iki işaret de kendinden önceki kelimeyle birleştirilir.Kardeşim, İstanbul Üniversitesine giden, çok zekidir.
Kardeşim- İstanbul Üniversitesine giden- çok zekidir.
7) “Ve”, “Veya” öncesinde virgül ya da başka bir işaret olmaz.
8) İkilemelerden önce virgül ya da başka bir işaret olmaz.
9) “vb.”, “vs.” öncesinde virgül olmaz.
10) Virgülle ayrılmış bölümler içeren farklı grupları ayırmak için noktalı virgül kullanılır.Gel dersin, gelmez; git dersin, gitmez.
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
Sabahtan beri bekliyorum; ne gelen var, ne giden.
11) Açıklama yaparken iki nokta üst üste işareti kullanılır.
12) İki nokta üst üste işaretinden sonra örnekler sıralanıyorsa küçük harfle, cümle yazılıyorsa büyük harfle başlanır.
13) Maddeler sayıldıktan sonra üç nokta kullanılır.
14) Alıntılarda üç nokta kullanılır.
15) Eksiltili cümlelerde üç nokta kullanılır.
O kadar sevinçliydim ki...
16) Yazılması uygun düşmeyen şeyler olduğunda üç nokta kullanılır.
Küfrederek ... dedi!
17) Soru işareti yalnızca gerçekten soru anlamı olan cümlelerde kullanılır.Adınız?
Adam sordu: Adınız?
Okula geldi mi, gelmedi mi hatırlamıyorum.
18) Şüphe ifadesini belirtmek için parantez içinde soru işareti kullanılır.
Hayırlı(?) evlat.
19) Alay ifadesini belirtmek için parantez içinde ünlem kullanılır.
Çok zekidir(!) kendileri.
20) Adres bilgilerinde il ve ilçeyi ayırmak için bölü işareti kullanılır.
Beykoz / İSTANBUL
21) Doğum ve ölüm tarihlerini belirtmek için parantez kullanılır.
Yunus Emre (1240?-1320)
TIRNAK İŞARETİNİN KULLANIMI
Tırnak içindeki ifade ayrı bir cümle imiş gibi yazılır:Bana “Bugün okula gelmeyeceğim.” dedi.
Eser adları tırnak içinde yazılır:”Çalıkuşu”nun tasvirleri.
Vurgulama için de tırnak kullanılabilir:Bugünkü “ekonomi”nin sorunları ..
Çift tırmak içinde iken gerekli hallerde çift tırnak yerine tek tırnak kullanılır.
KESME İŞARETİNİN KULLANIMI
Kısaltma ekleri kesmeyle ayrılır.TBMM’nin
TEDAŞ’ın
TDK’dan
Kısaltmalar nokta ile bitiyorsa kesme kullanılmaz.Alm.nın
İst.un
İng.nin
vb.leri
Yabancı özel isimlere gelen yapım ekleri kesmeyle ayrılır.Bordaux’lu
Özel isimlere gelen ünvanlardan sonra kesme kullanılmaz.Ayşe Hanımın
Recep Dayıdan
Hasan Bey'in (Kafadaki beyin değil tabii. Bu tür şüpheli durumlar olduğunda, şüpheyi gidermek için kesme işareti kullanılabilir diye düşünüyorum. Harflerin üzerinde yalnızca gerekli hallerde düzeltme işareti (^) kullanılması gibi.)
Kurum ve kuruluş adları açık halleriyle yazılırken kesme kullanılmaz.Marmara Üniversitesinin
Türk Dil Kurumunda
Bazı çoğul ekleri kesmeyle ayrılmaz.Türkçenin kökeni 10 bin yıl öncesine dayanır.
Ahmetlere gidiyoruz.
Türemiş özel isimlere gelen ekler kesme ile ayrılmaz.Türkçenin
İngiliz’in
İngilizcenin
Düşen sesler için kesme işareti kullanılır.Karac’oğlan
N’oldu?
N’apıyorsun?
Bazı eski kelimelerle birlikte kesme işareti kullanılır. Bu kelimeler kesme ile birlikte kalıplaşmıştır. Kur’an gibi.kat’î
cüz’î
kıt’a
neş’e (zamanla değişip “neşe” oldu.)
san’at (zamanla değişip “sanat” oldu.)
Sonu uzatılan bazı kelimelerde kesme kullanılmaz.
| bayi | bayii | bayisi |
| cami | camii | camisi |
| sanayi | sanayii | sanayisi |
DÜZELTME İŞARETİNİN KULLANIMI
Düzeltme işareti (^) yalnızca anlamdaki belirsizliği ortadan kaldırmak gerektiği durumlarda kullanılır.
“Neden hala gelmediler?” cümlesinde “hala”nın babanın kız kardeşi olan akrabayı ifade etmediği açıktır. Bu durumda “şimdiye kadar” anlamına gelen “hâlâ” için “a” harflerinin üzerinde düzeltme işaretlerini kullanmaya gerek yoktur. Zira okuyucu burada şüpheye düşmez.
“Hala hâlâ gelmedi.”
Bu işe vâkıf oldu.
Nispet i’leri genelde düzeltme işaretiyle, "î" şeklinde yazılır.iktisadî
askerî
ilmî
resmî
cüz’î
Aynı yapıya uymasına rağmen diğer kullanımının karşılığı olmadığı için “reklam”daki a düzeltme işaretli değildir.
reklâm => reklam
(Harflerin üzerindeki bu tür işaretleri bilgisayarda yazabilmek için, önce Alt Gr (veya bazı harfler için Üst Karakter - shift) tuşu basılı iken, düzeltme işaretinin bulunduğu tuşa basın, sonra elinizi tuşlardan çekip ilgili harfi yazın. "î" için önce [ÜstKrkt ^ ], sonra "i". "ã" için önce [Alt Gr ~ ], sonra "A" gibi...)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder